Sau khi chọn được ngày tốt chủ nhà làm lễ động thổ, thả ba hạt thóc xuống đất để cầu xin dốt nát, ông cha cho họ có nhiều con cháu, chăn nuôi đầy đàn trâu bò, lợn dê, lúa ngô, thảo quả được mùa
Nhà trình tường của người Hà Nhì Khi bước qua cửa gặp một bức tường phụ cao hơn 2m, tạo ra một chuồng xí rộng khoảng 2m, bên phải là nhà kho để vật dụng cần lao và cũng là nơi đặt chuồng gà, bên trái là giường của người con trai hoặc gái đã trưởng thành, nơi đó cũng là nơi dành cho khách ngủ.
Tết đến, gia đình nào cũng mổ lợn đón mừng năm mới, xương hàm lợn được treo lên gác bếp, khi có ai hỏi ngôi nhà này đã dựng được bao nhiêu năm rồi, họ mới trèo lên gác bếp đếm số hàm lợn, những chiếc hàm lợn bắt khói đen nhánh, đó là những tờ lịch chứng chỉ tuổi của ngôi nhà.
Trong khi những người nữ giới lên rừng thì những người đàn ông đi chơi, ngay đầu thôn Chuẩn Thèn tôi gặp Sần Dì Có, Sần Dì Lúy ngồi sưởi nắng cùng với mấy đứa trẻ. Người dân sống trong mờ ảo sương móc, những ngày mùa đông sương mù đặc quánh trắng như sữa, cách nhau vài ba bước chân mà không nhìn rõ mặt người. Những cô gái nào có đống củi to thì được nhiều chàng trai để mắt tới. Hỏi mãi cụ bó rơm này để làm gì, cụ lắc đầu.
Khi về nhà mới, gia chủ mổ một con lợn to để cúng tiên nhân và mời anh em, họ hàng đến uống rượu. Mọi sinh hoạt của người Hà Nhì đều diễn ra ở đây, như: Tiếp khách, cầu cúng cha ông, bàn chuyện làm ăn, chuyện dựng vợ gả chồng cho con cái… bếp lửa không lúc nào nguội lạnh.
Trong nhà chia thành hai buồng, buồng lớn nằm ở chính giữa, giường ngủ của chủ nhà đặt trên một chiếc sạp bằng gỗ cao chừng ba gang tay, cạnh đó đặt một bếp lửa, phía dưới là bếp lò vừa để nấu cám lợn và thức ăn. Người Hà Nhì còn gọi là U Ní, hay Xá U Ní. Đàn bà Hà Nhì đội tóc giả không chỉ để làm đẹp mà còn giữ ấm cái đầu, tối ngủ làm gối hay quàng cổ cho ấm… nữ giới làm việc, đàn ông trông con và… uống rượu Sau vụ gặt tháng mười, con gái lên rừng lấy củi dự trữ, nhà nào trước cửa cũng có một đống củi cao ngất ngưởng.
Mảnh đất dưới chân núi Sừng Trâu đang cất giữ những bảo bối ngàn đời về những phong tục, tập quán cũng như cuộc sống lạ kỳ ở nơi miền cao này
Người ta trình tường làm nhà sau khi vụ mùa đã gặt hái xong, thời kì này ở trên núi ít mưa, đây cũng thời gian nhàn nhất trong năm, họ làm nhà để ăn Tết và đón năm mới. Tôi hỏi lũ trẻ em thau tháu học lớp ba, lớp bốn chạy theo tôi xem chụp ảnh.
Bản đồ huyện Bát Xát nom giống như chiếc rìu đá đặt nghiêng, lưỡi rìu là những xã vùng cao, với đỉnh chót cùng là A Mú Sung, nhọn hoắt như chiếc sừng trâu.
Những người già không nhớ tuổi tên Người sống ở trên núi rất thọ, nhiều người không còn nhớ nổi tăm tiếng mình, con cháu và những người láng giềng cũng không biết tiếng tăm họ.
Tuy nhiên lũ trẻ hiện nay ít người mặc, chỉ những người trung tuổi và những người già thì vẫn mặc, họ mặc đi rừng, làm đồng, đi chợ… Áo móc không chỉ che mưa che gió, áo móc còn giúp họ chống lại cái rét hà khắc trên núi cao và cũng là đệm ngủ, chăn đắp cho họ vào những ngày mùa đông buốt giá.
Qua điệu bộ của cụ, tôi đoán cụ phơi những bó rơm này để làm đệm ngủ chống rét. Bởi từ lâu rồi họ quen gọi người ấy là cụ già. Khi ngôi nhà làm xong, việc trước hết là họ rước Thần lửa về để gìn giữ cho ngọn lửa trong ngôi nhà của họ không bao giờ tắt. Cụ đáp. Cả hai, chẳng ai hiểu được ngôn ngữ của nhau. Mọi người quen gọi là cụ già… Tôi gặp thêm mấy cụ già ở thôn Lao Chải, một cụ đang ngồi sưởi nắng thêu áo cho con cháu, đeo đôi kính mắt dày như đít chai, trĩu nặng.
Cụ đáp
Theo quan niệm của người Hà Nhì, lửa sinh ra từ đá, nên Thần lửa được đặt ngay cạnh bếp. Đàn bà Hà Nhì và mớ tóc giả Áo móc Cuộc sống của những người dân nơi vùng cao dưới chân núi Sừng Trâu còn khá nhiều những chiếc áo khoác làm bằng sợi cây móc, dài ngắn khác nhau.
Nhà của người Dao, Mông có hình chữ nhật, còn nhà người Hà Nhì gần vuông, chiều rộng 4 sải tay, chiều dài 4,5 sải tay của gia chủ, cao 5m, chỉ có một cửa ra vào chiều cao không quá đầu người, rộng chừng 80cm. Mỗi khi Tết đến sau khi cúng tổ tông xong Thần lửa được chủ nhà mời một chiếc bánh dày và một chén rượu để cảm ơn Thần đã giữ cho ngọn lửa cháy quanh năm trong ngôi nhà của họ.
Chiều muộn, trên các ngả đường về thôn, những nữ giới Hà Nhì gùi củi bằng đầu từ rừng về, trong số đó có rất nhiều bé gái mới mười hai, mười ba tuổi, những bó củi to hơn người, khiến họ càng nhỏ bé hơn.
Người ta tôn kính Thần lửa, không ai được bước qua hay gõ cây que lên đầu Thần lửa, tiếng Hà Nhì gọi là Thần lửa là “À phì khú chu ma”. Cụ đang bó rơm, đón tôi bằng nụ cười móm mém và thân thiện.
Tôi hỏi: Lấy bao lăm củi thì đủ? Có chỉ đống củi cao quá đầu người của những ngôi nhà bên cạnh: Phải nhiều như thế kia mới đủ à, ở đây rét lắm, không có củi đốt lửa đêm không ngủ được… Chu Khởi Có mời tôi vào nhà, trong nhà tối mò mò, đứng một lúc mắt tôi mới quen với ánh sáng yếu ớt lọt qua cái cửa sổ to bằng hai bàn tay phía hông nhà.
Bản của người Hà Nhì xã Ý Tý Vùng đất xa xăm và khó khăn nhất của huyện Bát Xát là Ý Tý, cách đây chục năm đường sá đi lại vô cùng khó khăn, ai đến được nơi này như đã xác lập được một kỳ tích mới cho chính mình. Ở Bát Xát cốt yếu là người Hà Nhì đen, trang phục của đàn ông tuyền một màu đen, y phục của đàn bà có những hoa văn màu xanh trên cổ áo, vạt áo và tay áo, cúc cài bên sườn.
Sống ở đây người ta sưởi lửa quanh năm, bởi thế nhà nào cũng phải dự trữ thật nhiều củi để chống rét. Theo người xưa truyền lại, tiên sư người Hà Nhì trước đây sống miền Nam Trung Quốc trên cao nguyên Thanh Tạng, trải qua những cuộc chiến tranh sắc tộc kéo dài, người Hà Nhì và một số dân tộc ít người khác dạt xuống vùng núi phía Bắc Việt Nam từ mấy trăm năm trước
Ba má mình và những người ở đây gọi là cụ già thôi. Trước đây họ mua sợi vải bông rồi nhuộn đen, nhưng bây chừ họ mua bên chợ Trung Quốc bằng sợi pha len, nên vừa nhẹ lại rất ấm.
Có cho hay, vợ anh đang lên rừng đốn củi. Người đàn bà Hà Nhì khi lập gia đình đều sắm cho mình một mớ tóc giả bằng sợi màu đen. Phụ nữ lấy củi, còn đàn ông thì uống rượu đàn bà Hà Nhì là lao động chính trong gia đình, họ làm đồng, lên rừng đốn củi, chăn nuôi gia súc… đàn ông chỉ làm những việc nặng nhọc, thời gian cốt tử của họ ở nhà trông con và… uống rượu.
Họ chọn mảnh đất tương đối bằng phẳng, mặt hướng về phía dốc thoáng đạt, có nhiều ánh sáng. Đống củi là thước đo sự chịu khó lam làm của những người đàn bà trong ngôi nhà kia. Ván trình tường đóng thành khuôn, rộng từ 45-60cm, dài 2,5-3m, đất trình tường đào gần đó được đổ vào khuôn gỗ, họ dùng cây gỗ dài đầm từng lớp.
Ý Tý là nơi người Hà Nhì sống hội tụ và đông nhất tỉnh Lào Cai, xã có 15 bản thì 8 bản người Hà Nhì. Tôi hỏi Sần Dì Lúy 51 tuổi, Sần Dì Có 53 tuổi cùng thôn Chỏn Thẻn, hai người này đều lắc đầu không biết tên cụ già là gì, bao nhiêu tuổi. Nhà trình tường là một lối kiến trúc hết sức độc đáo của các dân tộc vùng cao cực Bắc.
Tôi hỏi cụ tên gì, bao nhiêu tuổi
Sống ở trên núi lạnh giá và có nhiều mây mù, nên người ta mặc chiếc áo móc này như thể mặc áo khoác vừa che sương nhưng rất ấm. Nhưng chẳng ai biết được tiếng ai. Có chỉ lên gác: Thóc và ngô mình để trên đó, năm nào cũng thiếu ăn hai ba tháng mà… Có cho hay, nhà có một nương thảo quả, nên năm nào được mùa, giá cao thì đủ ăn, còn lại trực tính thiếu ăn.
Gương mặt cụ cũng già lắm, nom cũ kỹ như chính ngôi nhà trình tường lợp cỏ, địa y mọc xanh rờn trên mái. Buồng nhỏ hơn dành cho vợ chồng con cái, hoặc những đứa con gái sắp đến tuổi lấy chồng. Sần Dì Lúy nói tiếng Kinh khá sõi, hóa ra một thời Lúy là công an, nhưng đã bỏ về vì chuyện gia đình, anh bảo: Ô, mình cũng không biết, mọi người ở đây chắc cũng thế thôi, không biết cụ tên gì, năm nay bao nhiêu tuổi đâu.
Thảy đều lắc đầu: Không biết… Áo móc, tóc giả Tôi khôn cùng sửng sốt khi thấy một đôi người mặc những chiếc áo dệt bằng sợi cây móc ở rừng.
Tôi hỏi. Thần lửa là một hòn đá được chọn ở trên núi cao. Tóc giả được tết lại, to bằng bắp tay, dài khoảng 2m, đuôi buộc thành búi bằng sợi màu xanh. Sống trên đỉnh núi quanh năm giá rét nên các dân tộc nơi đây từ bao đời nay đều làm những ngôi nhà đắp bằng đất, tường dày vài gang tay để chống lại mùa đông lạnh thấu xương và dằng dặc
Mỗi ngày chỉ đầm một lớp, khi đất khô mới tiếp kiến trình. Đàn bà khi đã lập gia đình, họ thường đội trên đầu một mái tóc giả to đùng làm bằng sợi màu đen. Làm được một ngôi nhà trình tường phải mất 2-3 tháng, đàn ông có sức khỏe đào đất, chặt cây trên rừng còn phụ nữ cắt cỏ phụ giúp những việc vặt. Còn ở thôn Lao Chải thì gặp Phu Dế Sa và Sào Gà Lúy ngồi hút thuốc lào trước hiên nhà.
Tôi hỏi Chu Khởi Có là con cháu của cụ, sống gần cụ hơn 50 năm nay, Có nghĩ ngợi một lúc rồi lắc đầu: Không biết cụ tên gì, cụ già lắm rồi, khi mình lớn lên đã thấy cụ già như thế này rồi. Phu Dế Sa chỉ người phụ nữ đang xếp củi: vợ mình là Lý Chu Mư, nó vừa thồ củi về, chắc lại đi thêm một chuyến nữa… Chị Mư xoa tay cười không cho tôi chụp ảnh.
Từ cánh rừng nguyên sinh Ý Tý vượt lên thấy 3 ngọn núi, người Hà Nhì gọi là Nhìu Cồ San, nghĩa là ba ngọn núi to hay là núi Sừng Trâu. Cạnh bếp lửa có một hòn đá thờ Thần lửa, kế đó là bàn thờ tổ tông. Khi tôi đến thôn Chuẩn Thèn, Chu Khởi Có đang địu đứa con nhỏ khoảng hai tuổi ngồi sưởi nắng vơ vẩn trước nhà.
Nhà của họ dựng trên các sườn núi khuất gió, nơi gần nguồn nước, phía trên cao là rừng. Chiếc áo đẹp tiệt, được kết bằng những bẹ cây móc, phía trên rộng bằng vai, còn phía dưới xòe ra dài tới tận khoeo chân. Ngẫu nhiên tôi gặp một cụ già ở thôn Chỏn Thẻn sống trong ngôi nhà trình tường phía sau nhà Chu Khởi Có, tóc đã bạc hết, mảnh như tơ chuối, răng không còn một chiếc, khuân mặt nhăn nheo, da khô đét như quả bầu khô để lâu ngày trên gác bếp.
Ở trên núi cao lạnh giá quanh năm, nhưng trong những ngôi nhà trình tường luôn có lửa cháy nên rất rét mướt.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét